Giải bài tập nâng cao ngữ văn 6, Lưu ý về cách diễn đạt trong văn miêu tả

Thứ bảy - 09/11/2019 09:53
Hướng dẫn giải ngữ văn 6, Phần tập làm văn, Chương II. Văn miêu tả, II. Những lưu ý khi làm văn miêu tả - Lưu ý về cách diễn đạt trong văn miêu tả

1. Cách dùng từ ngữ, hình ảnh
Việc lựa chọn từ ngữ trong văn miêu tả là yêu cầu quan trọng, đòi hỏi phải được đặt ra một cách nghiêm túc. Muốn làm tốt yêu cầu này thì người viết văn miêu tả trước hết phải có một vốn từ phong phú. Vn đề tích luỹ vốn từ cần được tiến hành thường xuyên và dưới nhiu hình thức : thông qua các giờ học Văn - Tiếng Việt trong nhà trường ; thông qua giao tiếp hằng ngày, thông qua quá trình đọc sách, đọc tài liu tham khảo có liên quan tới văn miêu tả. Tất nhiên, có vốn từ phong phú chưa hẳn đã là thành công mà điu quan trọng là người viết bài phải có sự lựa chọn tinh tường, sao cho giữa một hệ thống các từ đồng nghĩa, gần nghĩa, có thể ly ra được một vài từ phù hợp nhất, chính xác nhất. Điu cần lưu ý là phải luôn có thói quen tìm từ gợi hình, biểu cảm và phải chọn từ ngữ phù hợp với đối tượng, với văn cảnh. Muốn làm nổi bật hình ảnh của đối tượng thì chú ý nhiu tới h thống từ tượng hình (tả màu sắc, hình dáng, trạng thái,...); muốn làm nổi bật không khí của cnh thì dùng hệ thống của từ tượng thanh (mô phng các tiếng động). Bài văn miêu tả thiếu đi các từ ngữ có sức tạo hình, gợi cảm thì chắc chắn sẽ không thể hay. Nhưng cũng cần ý thức được rằng nếu dùng từ ngữ, hình ảnh tuỳ tin hoặc khuôn sáo, bắt chước một cách lộ liễu thì cách miêu tả cũng không có sức thuyết phục.

Ví như t cảnh sóng biển có nhiều từ ngữ gợi hình, gợi thanh : cuồn cuộn, nhấp nhô, lăn tăn, rì rầm, rì rào, lô nhô, ì oạp,... Nhưng không phải t sóng lúc nào cũng dùng được tất c các từ ấy. Tả sóng biển lúc trời động thì phải dùng từ cuồn cuộn ; t tiếng sóng biển v vào bờ đá thì phài dùng từ ì oạp ; t tiếng sóng biển vọng lại trong đêm mà nghe xa thì phải dùng từ rì rầm ;...

Tả cây cối cũng có nhiu từ ngữ chỉ màu xanh khác nhau : xanh um, xanh rì, xanh non, xanh mơn mởn, xanh tươi, xanh tốt, xanh rờn,... Nhưng khi đi vào thực tế, mỗi loại cây sẽ có một màu xanh riêng, không thể ln lộn : cây rau ci trong vườn hay cây lúa đang thì con gái thì phi là xanh mơn mởn, xanh rờn ; cây cối trong rừng rậm rạp thì phải là xanh rì, xanh tốt, xanh um,...

Ngay c âm thanh tiếng mưa rào cũng có sự phân biệt rất rõ : mưa giáo đầu thì lẹt đẹt; mưa trên mái tôn thì rào rào ; mưa đập vào phên nứa đồm độp ; mưa đập vào tàu lá chuối thì lùng bùng ; mưa từ mái giọt tranh đổ xuống sân thì ồ ồ;...

Còn từ ngữ tả dáng đi của con người cũng vô cùng phong phú, đa dạng : em bé tập đi thì lầm chẫm ; cậu bé tinh nghịch thì có dáng đi nhún nhảy, vừa đi vừa nhảy chân sáo ; cụ già thì lom khom ; người đang đau chân thì đi khập khù khập khiễng ; các cô gái trẻ thì yểu điệu thướt tha; người có tâm trạng thoải mái đi thong th; người vất vả thì dáng đi hấp tấp, lật đật, sấp ngửa,...

Bên cạnh việc lựa chọn từ ngữ, vấn đề tạo hình ảnh trong văn miêu tả cũng không kém phần quan trọng. Có thể thấy rõ câu văn miêu tả giàu hình ảnh bao nhiêu thì sức gợi cảm của nó sẽ lớn bấy nhiêu. Việc tạo hình ảnh cho câu văn miêu tả có th thực hin bằng nhiều cách : hoc là bằng từ ngữ tượng hình, tượng thanh ("gấu bố, gấu mẹ, gấu con cùng béo rung rinh, bước đi lặc lè, lặc lè"); hoặc bng ngh thuật so sánh, ẩn dụ, nhân hoá ("Lá mía sắc như lưỡi gươm, xanh đậm" ; "Lũ tr đứa nào đứa nấy da cứ đen bóng như bôi nhọ mỡ" ; "Dòng sông thay chiếc áo màu xanh hằng ngày bằng dài lụa đào";...).

Tuy nhiên, khi sử dụng các bin pháp ngh thuật trên trong bài văn miêu tả, chúng ta cần lưu ý rằng những ngh thuật ấy chỉ thực sự có tác dụng nếu được dùng đúng lúc, đúng chỗ, hợp văn cảnh. Ngược lại nếu dùng những ngh thuật ấy một cách máy móc, sáo mòn thì nó làm giảm giá trị của bài văn miêu tả rất nhiu. Mặt khác, cũng như khi ta ăn tiệc, món ăn dù ngon đến mấy nhưng ăn quá nhiều thì s chán ; trong văn miêu tả, nếu quá lạm dụng cách nói so sánh, nhân hoá mà ít tả thực thì chc chn cảm giác thích thú ban đầu của người đọc sẽ giảm dần, thm chí dẫn tới sự khó chịu, nhất là khi gặp những hình ảnh so sánh, nhân hoá nhạt nhẽo, vô vị. Chẳng hạn như: "Chị gió lả lướt bay tới làm cho cả vườn cây xao động" (chỉ cần viết: "Gió thổi nhẹ làm cả vườn cây xao động"); "Ông mặt trời đã lên cao, nhăn nhó xua muôn ngàn tia nng tinh quái xuống trần gian" (chỉ cn viết "Mt trời đã lên cao, chói chang, gay gắt. Nng như hắt lửa xuống mt đất"), v.v.

Để thấy rõ tầm quan trọng của việc dùng từ ngữ, hình ảnh trong văn miêu tả, ta hãy so sánh hai đoạn văn có cùng nội dung miêu tả cây cối trong vườn như sau :
Đoạn 1 : " Vườn cây đang vào mùa qu chín trông thật thích mt. Đây là cây dừa to lớn đứng uy nghi toả bóng rợp nửa khoảng vườn, từng chùm quả bao quanh ngọn, nặng trĩu. Giữa vườn là những cây roi hồng. Năm nay roi cũng được mùa, quả nhiều, có những cành không còn trông thấy lá đâu. Cuối góc vườn là cây bưởi. Đây là giống bưởi mới, thân không cao, tán lá xoè rộng ra, quả to và múi dày. Ngắm vườn cây mùa này, lòng người tự nhiên thấy thư thái hơn".

Đoạn 2 : "Vườn cây đang vào mùa qu chín trông thật thích mắt. Rợp bóng che nửa khoảng vườn là một cây dừa to lớn, đứng uy nghi. Những buồng dừa trông như những chùm bóng bay màu xanh lúc lỉu bám quanh ngọn, nặng trĩu. Quả nào qu nấy mơn mn và lớn nhanh như thổi. Còn giữa vườn là những cây roi hng. Năm nay roi cũng được mùa, quả sai trĩu trịt. Có những cành roi chín đỏ mọng, uốn cong, chỉ thấy quả chi chít mà không trông thấy lá đâu nữa. Nắng gắt. Rồi một trận mưa rào đổ xuống. Những trái roi căng da, mọng nước, trông càng hấp dn thêm. Ở cuối góc vườn là cây bưởi đứng nép mình, lặng lẽ, cõng trên lưng lũ qu tròn trọc lóc. Đây là giống bưởi mới, thân không cao, tán lá xoè rộng. Nhưng được cái qu to và múi dày nên được nhiều người chung. Ngắm vườn cây mùa quả chín, không hiểu sao lòng người tự nhiên thấy thanh thản và thư thái hơn".

Cùng một nội dung miêu tả nhưng cách diễn đạt ở hai đoạn văn hoàn toàn khác nhau. Ở đoạn một mới ch dừng lại nội dung thông báo, giới thiêu đặc đim của từng loại cây, không h chú trọng việc sử dụng từ ngữ, hình ảnh nên đoạn văn không hay, không có sức hấp dẫn. Nhưng ở đoạn thứ hai, nội dung thông báo đã được lng trong những câu văn giàu hình ảnh với các từ láy (lúc lỉu, mơn mởn, trĩu trịt, chi chít, lng lẽ, trọc lóc) và với cách nói so sánh, nhân hoá (những buồng dừa trông như những chùm bóng bay màu xanh, cây bưởi cõng trên lưng lũ qu tròn trọc lóc,...). Do đó, hình ảnh cây cối trong vườn hin lên cụ thể hơn, đem lại thành công cho đoạn văn miêu tả.

2. Cách đặt câu, dựng đoạn trong văn miêu tả
Cũng như văn tự sự, cách đặt câu trong văn miêu tả đòi hỏi người viết phải linh hoạt và công phu. Có thể là câu dài với đầy đ các thành phần chính phụ, có nhiều tầng ý nối tiếp nhau. Cũng có thể là những câu ngắn (câu đặc biệt hoặc câu tỉnh lược). Vấn đ đt ra ở đây là phải biết chọn kiểu câu phù hợp với hoàn cnh, với tình huống, nội dung miêu tả, và cả với cảm xúc của người miêu tả nữa.
Sau đây là một số trường hợp lựa chọn kiểu câu thường gp :

Kiu câu dài, nhiều tầng ý, nhiu vế nối nhau thường phù hợp với vic miêu tả khung cảnh thiên nhiên êm đềm, yên , hoặc những hoạt động din ra nhẹ nhàng, liên tiếp nối nhau ; hoặc khi cm xúc của con người đang dâng tràn, tuôn chảy,...

Kiểu câu ngắn (câu đặc biệt, câu tỉnh lược) với các dấu câu (dấu chấm than, dấu chấm hỏi, dấu chấm lửng,...) thường dùng để diễn tả những cảm xúc mạnh, những hoạt động nặng, din ra nhanh gọn, liên tục ; những tình huống bất ngờ...

Kiểu câu đảo ngữ : thường dùng trong những trường hợp cần nhấn mạnh một đặc điểm, một trạng thái nào đó của đối tượng được miêu tả.

Ví dụ : T cánh đng quê yên ả thanh bình : cánh đng trải ra xa tít tấp, mênh mông với sóng lúa lăn tăn gợn nhẹ, đuổi nhau chạy dài đến tận chân trời. (Câu dài)

T ánh trăng khuya : Trời đã về khuya, ánh trăng dường như càng sáng hơn, vằng vặc giữa vòm cao mênh mông, lng l tỏa ánh sáng dịu dàng và tinh khiết xuống mặt đất, huyền o và đẹp lạ kì. (Câu dài)

Tả em bé đang tập đi : Cu Tí đang chập chững tập đi. Hai bàn chân bấm xuống. Hai tay dang ra đ giữ thăng bng. Một bước. Hai bước. "Uỵch". Cu Tí khóc oà lên vì bị ngã. Mẹ vội đỡ Tí dậy, thơm một cái vào đôi má trắng hng. Tí ta nhoẻn cười, nước mắt vẫn đọng trên mi. Hai bàn chân lại bấm xuống. Hai tay lại dang ra. Một bước... Hai bước... Năm bước... Mười bước... Tiếng v tay cổ vũ của mọi người làm cho cu Tí càng phấn khởi. (Một loạt câu ngắn)

T hoa phượng : Trên cành cây, lác đác xuất hiện những bông hoa phượng đầu mùa. (Câu đảo ngữ)
Một điu cần lưu ý là trong cùng một bài văn miêu tả phải biết dùng đan xen nhiều kiểu câu khác nhau. Có câu dài xen câu ngn. Có câu bình thường xen câu đặc biệt. Như vây mới tạo được sự phong phú, đa dạng cho cách diễn đạt.

Ngoài việc đặt câu, cách dựng đoạn và liên kết giữa các đoạn trong một bài văn miêu tả cũng rất cần được quan tâm. Thông thường, khi làm văn, học sinh chia bài làm thành ba phần : Mở bài, Thân bài, Kết luận. Do đó, ứng với ba phần thưng là ba đoạn văn. Mở bàiKết luận ngắn, Thân bài thì dài. Dù nội dung bài văn nghèo nàn hay phong phú, dù dung lượng bài văn ngắn hay dài, dù đối tượng mu t ít hay nhiều, phần Thân bài cũng chỉ có một đoạn. Đây là hạn chế đáng tiếc mà ta có thể bất gặp trong bài làm của học sinh.

Vy có thể khắc phục hạn chế này bằng cách nào ?
Điều trước tiên là phải xác định những ý cần triển khai trong nội dung bài văn miêu tả đ chia thân bài thành các đoạn văn tương ứng. Có nhiu cách để chia đoạn trong bài văn t :
Chia đoạn theo trình tự thời gian : Người làm bài đặt đối tượng miêu tả vào các khoảng thời gian khác nhau. Trong một năm thì theo bốn mùa Xuân - Hạ - Thu - Đông (t cây cối, cnh vật); trong một ngày thì có sáng- trưa - chiều - tối (tả cảnh vật, thời tiết) ; trong một quá trình thì có bắt đầu – din biến - kết thúc (tả cảnh sinh hoạt), khi nhỏ - lớn lên - về già (tả con người), v.v.

Chia đoạn theo trình tự không gian : Người làm bài quan sát đi tượng miêu tả nhiều góc độ và từ nhiều hướng khác nhau : từ xa nhìn lại, từ ngoài nhìn vào, từ trong nhìn ra, từ trên nhìn xuống, từ dưới nhìn lên, nhìn bên trái, nhìn bên phải, nhìn phía trước, nhìn phía sau, nhìn toàn cnh, nhìn chi tiết,...

Chia đoạn theo đặc điểm tính cách của đối tượng được miêu tả : Mi đặc điểm tính chất có th được tách ra để miêu tả trong một đoạn văn độc lập. Ví như tả người nói chung có thể chia thành hai ý (hình dáng, tính tình)...

Chia đoạn theo số lượng đối tượng được miêu tả : có thể sử dụng cách chia đoạn này cho kiu bài tả cnh thiên nhiên, t cảnh sinh hoạt, tả thế giới loài vật, đồ vật... Ví như t cảnh thiên nhiên thì có : bầu trời - mặt đất ; cảnh trong vườn – cnh ngoài đồng ; cảnh biển cả - cảnh núi rừng ;... Hoặc t không khí giờ học thì có : công việc của thầy cô giáo, công việc của học sinh ; ... Tả đàn gia súc, gia cầm của gia đình thì có : bầy gà, đàn vịt, lũ trâu bò, mấy con lợn,...

Chia đoạn rồi thì phải suy nghĩ cách triển khai ý trong từng doạn. Thông thường, nếu toàn bộ phần Thân bài triển khai trong một đoạn văn thì nhiu khi chỉ cần liệt kê cảnh cũng có thể tạo thành đoạn (dù rng nội dung miêu tả sẽ nghèo nàn, dù rng cách t sẽ không hay). Nhưng khi tách phần Thân bài ra thành một số đoạn mà người viết bài không có đủ kiến thức để triển khai ý trong một đoạn thì những đoạn vẫn cụt ln ấy sẽ làm cho bài văn trở nên rời rạc, vụn vặt, thiếu liên kết. Như vậy, thực tế này đòi hỏi người viết phải có khả năng mở rộng ý, phát triển hình ảnh miêu tả một cách phong phú và hợp lí. Thông thường có thể mở rộng ý theo một số hướng sau :

Mở rộng ý bng cách liên tưởng, so sánh đối tượng đang miêu tả với những đối tượng khác. Hoặc đt đối tượng đang miêu tả trong các mối quan h với những đối tượng xung quanh.
Mở rng ý bằng cách đi vào miêu tả thật tỉ mỉ, thật chi tiết từng đường nét, hình dáng, đặc điểm của đối tượng.

M rộng ý bng cách đan xen vào những câu văn miêu tả những câu văn nêu cảm xúc, suy nghĩ, nhận xét.

M rộng ý bằng cách kết hợp miêu tả đặc điểm với những lời giới thiệu v giá trị, v công dụng của đối tượng được t.

Ví dụ : Khi làm bài văn tả cây cối trong vườn vào một thời điểm cụ thể, ta có thể chia Thân bài thành một số đoạn ứng với một số đối tượng miêu tả như sau :
Đoạn một: T một cây có đặc điểm tiêu biểu và gây ấn tượng nhất trong vườn (lớn nhất, đt ở vị trí quan trọng nhất,...). Khi tả, phải giới thiệu được vị trí, miêu tả hình dáng, đặc điểm của thân, lá, rỗ, hoa, qu,... tầm quan trọng của nó đối với các cây cối khác trong vườn, hoặc đối với con người. Có trường hợp cần nêu thêm lai lịch của nó (Ai trng ? Trng lúc nào ? Người trồng và thời điểm trng có ý nghĩa như thế nào đối với chủ nhân của khu vườn ?).

Đoạn hai : Tả loài cây cho hoa cho hương. Lit kê một số loài hoa (hoa nhài, hoa hng,...), đng thời miêu tả cụ thể vị trí, hình dáng, đặc điểm, cấu tạo của từng loại cây (thân, lá, hoa, hương vị,...).
Đoạn ba : Tả loài cây cho quả. Liệt kê một s loài cây tiêu biểu (cam, bưởi, na, i,...), sau đó tập trung miêu tả vị trí, quy trình ra hoa kết trái, cấu tạo, công dụng,... của từng loài cây.
Lưu ý là trong quá trình tả, có thể đặt các đối tượng được t trên trong mối quan h với nắng, với gió, với chim chóc, ong bướm, với con người,... để toàn cảnh khu vườn hin lên sống động và đẹp hơn.

3.  Cách mở đầu và cách kết luận cho một bài văn miêu tả
Mô hình bố cục của một bài văn miêu tả thông thường gồm ba phần rõ rt:

Mở bài: Giới thiệu đối tượng cn miêu tả (Đối tượng gì ? Có quan h như thế nào đối với người miêu tả ? Hoàn cảnh tiếp xúc gặp gỡ với đối tượng ấy có gì đặc biệt ?).

Thân bài : Lần lượt dừng lại hình ảnh hoặc khung cảnh được miêu tả với những đặc điểm chung - riêng.

Kết luận : Nêu cảm nghĩ về đối tượng miêu tả.

Theo mô hình này thì văn miêu tả chỉ mở bài bằng việc giới thiệu đối tượng và kết bài bằng cách nêu cảm nghĩ của người viết. Như vy là quá đơn điệu, rập khuôn. Thậm chí, có một số em học sinh dùng cái khuôn chung ấy để lắp ghép cho tất cả các bài văn t khác nhau.

Ví dụ 1 : Khi t một cây ăn qu, thường các em hay đi theo cách m và kết như sau:
M bài : Trong vườn bà em trồng nhiều thứ cây ăn qu. Nhưng em thích nhất là cây bưởi đào.
Kết lun : Em rất yêu khu vườn (yêu cây bưi đào). Hoặc Em muốn được chăm sóc cho khu vườn ngày càng tươi tốt (chăm sóc cây bưởi đào để nó tiếp tục đơm hoa kết trái ở những mùa sau).

Ví dụ 2 : Đối với đề văn Tà một người bạn thân", cách M bàiKết luận cũng theo như ví dụ 1 :
M bài : Em có nhiều người bạn. Nhưng có lẽ thân thiết và gn gũi nhất vẫn là bạn X
Kết luận : Em và X rất thân thiết, gắn bó với nhau. Chúng em tự hứa với lòng mình rằng, dù cho hoàn cảnh và điều kiện cuộc sống có thay đổi như thế nào thì tình hạn ấy vẫn không bao giờ phai nhạt.

Cứ theo kiểu lắp khuôn này thì ta sẽ có một loạt M bài Kết luận na ná như nhau mặc dù đối tượng cần miêu tả có thể không giống nhau. Đ bài văn miêu tả sáng tạo hơn, ta nên chọn một s cách m bài và kết bài khác.

Cách m bài : Có thể - m bài bằng một lời thông báo ngắn gọn, đi thng vào vấn đ (Thạch Lam - Ngày chưa tt hẳn, trăng đã lên rồi).

Cũng có thể mở bài bằng lời giới thiệu tình huống để đối tượng miêu tả xuất hin. Cách m này thường dài dòng (Ví như tả một người công nhân làm đường : "Cái Thư, bạn tôi lạ lm kìa ! Hễ cứ ngồi với nhau là cái Thư lại kể về mẹ nó cho tôi nghe. Chẳng lần nào là nó không m đầu bằng câu "Mẹ tớ, ấy biết không, là công nhân sửa đường đấy. Năm nào mẹ tớ cũng được bầu là Lao động tiên tiến. T mẹ tớ vá đường gii nhất công ti. Nếu ấy được xem mẹ tớ làm việc, ấy phải thích mê đi. Này nhé !...".
Một buổi sáng, chúng tôi được đi ô tô đến chỗ t mẹ Thư làm việc". (Nguyn Thị Xuyến)
Cách kết bài: Có thể kết bài bằng một câu văn tả.

Ví dụ : Đêm đã khuya, vng trăng càng sáng, vng vặc trên vòm cao mênh mông như đang thao thức cùng trời đêm.
Hay : Cánh đng lúa vẫn dập dờn, dập dờn trong gió. Hương thơm dịu dịu tỏa ra. Lan xa. Lan xa...
Có thể kết bài bằng một lời mở ý hoặc để lửng ý cho người đọc tự cảm nhận.

Ví dụ : Khi t hoàng hôn trên sông Hương, tác giả Hoàng Ph Ngọc Tường đã kết thúc theo kiểu này : Huế thức dậy trong nhịp chuyển động mới đi vào cuộc sống ban đu của nó.
Hoặc lời kết m cho bài văn tả một cầu th bóng đá thiếu niên : Và mỗi sáng, mới chiều, cậu bé có đôi chân kì diệu ấy vẫn cùng lũ trẻ chơi đùa trên bãi c. Theo đôi chân cậu, trái bóng c lăn tròn, lăn tròn...

Cũng có thể kết bài bằng một vài lời tâm tình trực tiếp với đối tượng được miêu tả.
Ví dụ : Kết bài cho đ văn miêu tả mùa xuân : Cảm ơn mùa xuân Cm ơn những điều kì diệu mà trời đất đã ban tặng cho thiên nhiên và con người.
Hoặc kết bài cho văn t hình ảnh người mẹ : Con yêu mẹ biết bao, mẹ ơi!

 

  Ý kiến bạn đọc

Bạn đã không sử dụng Site, Bấm vào đây để duy trì trạng thái đăng nhập. Thời gian chờ: 60 giây