Hành động nói
(tiếp theo)
A. LÝ THUYẾT
I. Cách thực hiện hành động nói
1. Đánh số thứ tự trước mỗi câu trần thuật trong đoạn trích dưới đây. Xác định mục đích nói của những câu ấy bằng cách (đánh dấu (+) vào ô thích hợp và dấu (-) vào ô không thích hợp theo bảng dưới.
(1) Tinh thần yêu nước cũng như các thứ của quý. (2) Có khi được trưng bày
trong tủ kính, trong hình pha lê, rõ ràng dễ thấy. (3) Nhưng cũng có khi cất giấu kin đáo trong rương, trong hòm. (4) Bổn phận của chúng ta là làm cho những của quý kín đáo ấy đều được đưa ra trưng bày. (5) Nghĩa là phải ra sức giải thích, tuyên truyền, tổ chức, lãnh dạo, làm cho tinh thần yêu nước của tất cả mọi người đều được thực hành vào công việc yêu nước, công việc kháng chiến.
(Hồ Chí Minh, Tinh thần yêu nước của nhân dân ta)
 |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
| Hỏi |
- |
- |
- |
- |
- |
| Trình bày |
+ |
+ |
+ |
- |
- |
| Điều khiển |
- |
|
- |
+ |
+ |
| Hứa hẹn |
- |
- |
- |
- |
- |
| Bộc lộ cảm xúc |
- |
- |
- |
- |
- |
2. Bảng trình bày quan hệ giữa các kiểu câu với những kiểu hành động nói:
 |
Nghi vấn |
Cầu khiến |
Cảm thán |
Trần thuật |
| Hỏi |
+ |
- |
- |
- |
| Trình bày |
- |
- |
- |
+ |
| Điều khiển |
- |
+ |
- |
- |
| Hứa hẹn |
- |
+ |
- |
- |
| Bộc lộ cảm xúc |
- |
- |
+ |
- |
Chú thích: Dấu (+) dùng để chỉ mục đích chính, chức năng chính mà kiểu câu biểu đạt. Dấu (-) dùng để chỉ những mục đích gián tiếp mà kiểu câu có thể biểu đạt.
3. Hoạt động giao tiếp bằng ngôn ngữ diễn ra hết sức phức tạp, đa dạng. Người nói có thể sử dụng nhiều cách trình bày khác nhau để đạt tới một mục đích. Trong thực tế, chúng ta thường thực hiện hành động nói theo các cách khác nhau như sau:
a. Cách thực hiện hành động nói theo lối trực tiếp
Để thực hiện theo lối trực tiếp, người nói có thể dùng những động từ chỉ hành đông nói cụ thể sau: mời, xin, để nghị, yêu cầu, ra lênh, tuyên bố, cam đoan, hứa hẹn, thề, mong, chúc, thách đố, ban bố, quyết định,... để thực hiện hành động nói.
Ví dụ:
- Tôi khuyên anh không hút thuốc lá nữa. (khuyên)
- Đừng có lầm ồn lên thế! (ra lệnh/cấm) ' ,
- Ôi, tuyệt quá (khen ngợi).
- Trời ơi, thế này có khổ lòi không! (than phiền)
- Cháu xin lỗi hác! (xin lỗi)
- Xin mời các vị nâng cốc! (mời)
- Anh cho tôi hỏi đường ra bên xe lối nào? (hỏi)
- Tôi tuyên hố khai mạc đại hội (tuyên bố) .
- Xin khẳng đinh với các đồng chí rằng, giải pháp ấy đúng, (khẳng định)
b. Cách thực hiện hành động nói theo lối gián tiếp
Vì nhiều lý do, nhiều khi người nói không muốn nói rõ ra ý định của việc thực hiện hành động nói của mình. Trong trường hợp này, người nói thường dùng hành động nói gián tiếp, ví dụ:
-Dùng kiểu câu trần thuật để diễn đạt hành động nói khác.
Ví dụ:
Bài toán này khó quá. (câu trần thuật để diễn đạt hành động điều khiển).
- Dùng kiểu câu nghi vấn đế diễn đạt hành động nói khác.
Ví dụ:
Cậu ngồi chờ mình một chút có được không?
(Câu nghi vấn được dùng đế diễn đạt hành động yêu cầu).
Bác chịu khó chở cháu một chút có dược không?
(Câu nghi vấn dùng để đề nghị).
- Dùng kiểu câu cảm thán để diễn đạt hành động nói khác.
Ôi, buổi trưa nay, tuyệt trần nắng đẹp!
(Câu cảm thán dùng để nhận định).
B. THỰC HÀNH
1. Tự thông kê các câu nghi vấn trong bài Hịch tưởng sĩ (chú ý dựa vào các dấu hiệu như dấu chấm hỏi, các từ nghi vấn).
- Những câu nghi vấn đứng ở cuối các đoạn văn thường dùng để khẳng định hay phủ định điểu đã được nêu ra trong câu ấy, đoạn ấy.
- Còn các câu nghi vấn đứng ở đầu đoạn thường dùng để nêu vấn đề.
2. Nhiều người có nhận xét là trong các bài nói, bài viết của mình, Chủ tịch Hồ Chí Minh thường kêu gọi chiến sĩ, đồng bào bằng những câu trần thuật. Hãy tìm những câu trần thuật có mục đích cầu khiến trong các đoạn trích dưới đây của Người và cho biết hình thức diễn đạt ấy có tác dụng như thế nào trong việc động viên quần chúng.
a) Vì vậy, nhiệm vụ thiêng liêng của toàn dân ta lúc này là phải nâng cao tinh thần quyết chiến, quyết thắng, quyết tâm giải phóng miền Nam, bảo vệ miền Bắc, tiến tới hòa bình thống nhất Tổ quốc
Hễ còn một tên xâm lược trên đất nước ta, thì ta còn phải tiếp tục chiến đấu, quét sạch nó đi.
Đồng bào và chiến sĩ miền Nam anh hùng, dưới ngọn cờ vẻ vang của Mặt trận Dân tộc Giải phóng, liên tục tiến công, liên tục nổi dậy, kiên quyết tiến lên, giành lấy thắng lợi hoàn toàn.
Quân và dân miền Bắc quyết ra sức thi đua yêu nước, xây dựng chủ nghĩa xã hội và làm tròn nghĩa vụ của mình đối với đồng bào miền Nam ruột thịt [...].
(Lời kêu gọi cả nước tiến lên đánh thắng giặc Mĩ xâm lược)
a) Cuối cùng, tôi để lại muôn vàn tình thân yêu cho toàn dân, toàn Đảng, cho toàn thể bộ đôi, cho các cháu thanh niên và nhi đồng.
[...] Điều mong muốn cuối cùng của tôi là: Toàn Đảng, toàn dán ta đoàn kết phấn dấu, xây dụng một nước Việt Nam hòa bình, thông nhất, độc lập, dân chủ và giàu mạnh, và góp phần xứng đáng vào sự nghiệp cách mạng thế giới.
(Di chúc)
- Các câu trần thuật có mục đích cầu khiến trong các ví dụ trên là những câu in đậm.
- Việc dùng câu trần thuật với mục đích cầu khiến theo cách của Chủ tịch Hồ Chí Minh có tác dụng làm cho người nghe (quần chúng) cảm thấy gần gũi với chính người đang ra lời kêu gọi từ đó thấy được nhiệm vụ mà vị lãnh tụ giao cho cũng chính là nguyện vọng của bản thân.
3. Tìm các câu có mục đích cầu khiến trong đoạn trích sau. Mỗi câu ấy thể hiện quan hệ giữa các nhân vật và tính cách nhân vật như thế nào?
Dế Choắt trả lời tới bằng một giọng rất buồn rầu:
- Thưa anh, em cũng muốn khôn nhưng khôn không được. Đụng đến việc là em thở rồi, không còn hơi sức đâu mà đào bới nữa [...]. Hay bây giờ em nghĩ thế này... Song anh cho phép em mới dám nói...
Rồi Dế Choắt loanh quanh, băn khoăn. Tôi phán bảo:
- Được, chú mình cứ nói thẳng thừng ra nào.
Dế Choắt nhìn tôi mà rằng:
- Anh đã nghĩ thương em như thế này thì hay là anh đào giúp cho em một cái ngách sang bên nhà anh, phòng khi tắt lửa tối đèn có đứa nào đến bắt nạt thì em chạy sang...
Chưa nghe hết câu, tôi đã hếch răng lên, xì một hơi rõ dài. Rồi với hộ điệu khinh khỉnh, tôi mắng:
- Hức! Thông ngách sang nhà ta? Dễ nghe nhỉ! Chú mày hôi như cú mèo thế này, ta nào chịu được. Thôi, im cái điệu hát mưa dầm sùi sụt ấy đi. Đào tổ nông thì cho chết!
Tôi về, không một chút bận tâm.
(Tô Hoài, Dế Mèn phiêu lưu kí)
- Các câu có mục đích cầu khiến trong đoạn là:
+ Được, chú mình cứ nói thẳng thừng ra nào.
+ Anh đã nghĩ thương em như thế này thì hay là anh đào giúp cho em một cái ngách sang bên nhờ anh, phòng khi tắt lửa tối đèn có đứa nào đến bắt nạt thì em chạy sang...
+ Thôi, im cái điệu hát mưa dầm sùi sụt ấy đi. Đào tổ nông thì cho chết!
- Các câu trên thể hiện khá rõ tính cách của các nhân vật: Dế Choắt yếu đuối khiêm nhường, nhã nhặn; Dế Mèn huyênh hoang, trịch thượng.
4. Nên dùng câu nào để hỏi người lớn trong những câu dưới đây?
a) Bác có biết bưu điện ở đâu không ạ?
b) Bác làm ơn chỉ giùm cháu bưu điện ở đâu ạ.
c) Bưu điện ở đâu, hả hác?
d) Chỉ giùm cháu bưu điện ở đâu với!
e) Bác có thể chỉ giúp cháu bưu điện ở đâu không ạ?
Các câu nên chọn là (b) và (e).
5. Trong quán ăn, một người nói với một người bên cạnh: "Anh có thể chuyển giúp tôi lọ gia vị không ạ?". Theo em, trong những hành động dưới đây, người nghe nên chọn hành động nào?
a) Lẳng lặng đưa lọ gia vị cho người kia.
b) Trả lời người kia: “Có chứ ạ. Cái lọ ấy không nặng đâu mà!”
c) Đưa lọ gia vị cho người kia và nói: "Mời anh” (hoặc “Mời chị”, “Mời bác”,...).
Nên chọn cách ứng xử (c).