A. LÝ THUYẾT
I.Nói giảm, nói tránh
1.Nhận xét về các từ ngữ in đậm trong các đoạn trích sau:
- Vì vậy, tôi để sẵn mấy lời này, phòng khi tôi sẽ đi gặp cụ Các Mác, cụ Lê- nin và các vị cách mạng đàn anh khác, thì đồng bào cả nước, đồng chí trong Đảng và bầu bạn khắp nơi đều khỏi cảm thấy đột ngột.
(Hồ Chí Minh, Di chúc)
Bác đã đi rồi sao, Bác ơi!
Mùa thu đang đẹp, nắng xanh trời.
(Tố Hữu, Bác ơi)
- Lượng con ông Độ đây mà... Rõ tội nghiệp, về đến nhà thì bố mẹ chẳng còn.
(Hồ Phương, Thư nhà)
Phần in đậm trong các câu trên đều dùng để chỉ cái chết. Người ta dùng cách diễn đạt như vậy để làm giảm nhẹ, tránh đi phần nào sự buồn thương.
2. Nhân xét về cụm từ bầu sữa trong đoạn văn dưới đây:
Phải bé lại và lăn vào lòng một người mẹ, áp mặt vào bầu sữa nóng của người mẹ, để bàn tay người mẹ vuốt ve từ trán xuống cằm, và gãi rôm ở sống lưng cho, mới thấy người mẹ có một êm dịu vô cùng.
(Nguyên Hồng, Những ngày thơ ấu)
Trong câu này, tác giả dùng từ bầu sữa mà không dùng từ khác là để tránh đi sự thô tục.
3. So sánh hai cách nói sau đây:
- Con dạo này lười lắm.
- Con dạo này không được chăm chỉ lắm.
Cách nói thứ nhất khá nặng nề. Cách nói thứ hai tế nhị hơn, tạo ra cảm giác nhẹ nhàng hơn đối với người nghe.
II. Các cách nói giảm, nói tránh
1.Trong hoạt động giao tiếp, người sử dụng ngôn ngữ thường dùng các từ đồng nghĩa để nói giảm, nói tránh. Các từ Hán Việt thường được dùng trong trường hợp này để tránh gây những ấn tượng cụ thể. Ví dụ:
Thường nói: Không nói:
- tử thi, thi hài - xác chết
- chiến sĩ - lính
- còn nhiều tồn tại cần khắc phục - yếu kém
2. Dùng cách phủ định từ ở mặt tích cực trong cặp từ trái nghĩa:
Ví dụ:
+ "Chị ấy xấu" có thể thay bằng "Chị ấy không đẹp lắm".
+ "Anh ấy hát dỡ" có thể thay bằng "Anh ấy hát chưa hay"
3. Dùng cách nói trống:
Ví dụ: "Ông ấy sắp chết" có thể thay bằng " ông ấy chỉ... nay mai thôi"
B. THỰC HÀNH
1. Điền các từ nói giảm, nói tránh sau đây vào chỗ trống /.../: đi nghỉ, khiếm thị, chia tay nhau, có tuổi, đi bước nữa.
a) Khuya rồi, mời bà /.../
b) Cha mẹ em /.../ từ ngày em còn rất bé, em về ở với bà ngoại.
c) Đây là lớp học cho trẻ em /.../
d) Mẹ đã /.../ rồi, nên chú ý giữ gìn sức khoẻ.
e) Cha nó mất, mẹ nó /.../, nên chú nó rất thương nó.
Lựa chọn dúng là:
a) đi nghỉ.
b) chia tay nhau.,
c) khiếm thị.
d) có tuổi.
e) đi bước nữa.
2. Nhận xét về mỗi cặp câu dưới đây:
a1) Anh phải hòa nhã với bạn bè!
a2) Anh nên hoà nhã với bạn bè!
b1) Anh ra khỏi phòng tôi ngay!
b2) Anh không nên ở đây nữa!
c1) Xin đừng hút thuốc trong phòng!
c2) Cấm hút thuốc trong phòng!
d1) Nó nói như thế là thiếu thiện chí.
d2) Nó nói như thế là ác ý.
e1) Hôm qua em hỗn với anh, em xin anh thứ lỗi.
e2) Hôm qua em có lỗi với anh. em xin anh thứ lỗi.
- Các câu có sử dụng cách nói giảm, nói tránh là: (a2), (b2), (cl), (d 1), (e2).
- Các câu còn lại không dùng cách nói giảm, nói tránh.
3. Khi chê trách điều gì. Để người nghe dễ nhận, người ta thường nói giảm, nói tránh bằng cách phủ định điều ngược lại với nội dung đánh giá. Chẳng hạn, đáng lẽ nói "Bài thơ của anh dở lắm" thì lại báo "Bài thơ của anh chưa được hay lắm". Hãy vân dụng cách nói giảm, nói tránh để đặt năm câu đánh giá trong những trường hợp khác nhau.
Làm theo mẫu:
- Màu sơn của chiếc xe này không được hợp mắt cho lắm.
- Bài giải của bạn chưa thật ngắn gọn.
4. Việc sử dụng cách nói giảm, nói tránh là tuỳ thuộc vào tình huống giao tiếp. Người ta thường không nên dùng cách nói giảm, nói tránh trong những trường hợp cần thiết phải nói thẳng hay nói đúng mức độ sự thật.