A- Nghĩa tường minh
1. Thế nào gọi là nghĩa tường minh ?
Nghĩa tường minh là nghĩa được diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu. Nói một cách nôm na: nghĩa tường minh là nghĩa đen.
2. Ví dụ
a. .. Thuyền chúng tôi chèo thoát qua kênh Bọ Mắt, đổ ra sông cửa Lớn, xuôi về Năm Căn. Dòng sông Năm Căn mênh mông, nước ầm ầm đổ ra biển ngày đêm như thác, cá nước bơi hàng đàn đen trũi nhô lên hụp xuống như người bơi ếch giữa những đầu sóng trắng. Thuyền xuôi giữa dòng con sông rộng hơn ngàn thước, trông hai bên bờ, rừng đước dựng lên cao ngất như hai dãy trường thành vô tận”...
(“Sông nước Cà Mau” - Đoàn Giỏi)
b- Lạc đà là loài thú “bộ guốc chẵn” phán bố ở châu Á và châu Phi. Có 2 loài: lạc đà một bướu và lạc đà hai bướu. Lạc đà chạy nhanh và dai sức, có thể vượt qua quãng đường dài 380 km trong 24 giờ, qua sa mạc dưới ánh nắng gay gắt. Lạc đà có thể nhịn khát 2 tuần. Sau đó, nó có thể uống hết một thùng nước. Sau 3 ngày nhịn khát, một con lạc đà uống liên một hơi được 40 lít nước, và sau một tuần nhịn khát nó có thể uống 100 lít nước.
Lạc đà nhịn khát giỏi là do cơ thể rất ít hao hụt nước, ở 40oC cũng không bị toát mồ hôi. Lớp lông dày ngăn cản sự tỏa nhiệt và thoát nước của cơ thể. Nó không há miệng thở cũng để giảm sự thoát nước. Trong trường hợp cần thiết, mỡ dự trữ trong bướu lạc đà có thể tự tiêu hủy để tạo ra nước.
(Trích cuốn “Từ điển tranh về các con vật” - Lê Quang Long)
c. Nguyễn Trãi hiệu là ức Trai, sinh nám 1380 và mất nám 1442. Ông là tác giả bài “Bình Ngô đại cáo”, “ức Trai thi tập”, “Quốc ám thi tập”,... ông là vị anh hùng dân tộc thuở “bình Ngô”.
B - Hàm ý
1. Hàm ý là phần thông báo nhiều hơn những gì được nói ra, hay là phần thông báo được truyền đạt trong cáu nhưng không do từ ngữ trực tiếp diễn đạt. Hàm ý là ỷ hàm ẩn, là nghĩa bóng.
2. Ví dụ
a. Tục ngữ có câu chỉ có nghĩa đen:
- Kiến cánh vỡ tổ bay ra.
Bão táp mưa sa gần tới.
- Trăng quầng thì hạn, trăng tán thì mưa.
- Nhất nước, nhì phân, tam cần, tứ giống.
b. Nhiều câu tục ngữ vừa có nghĩa đen vừa có nghĩa bóng:
- Đi một đoạn đàng học một sàng khôn.
- Ăn quả nhớ kẻ trồng cây.
- Gà cồ ăn quẩn cối xay.
- Lá lành đùm lá rách.
- v.v...
c. Thơ văn (văn bản trữ tình) thường đa nghĩa, hàm ý:
cl - Đêm trăng thanh anh mới hỏi nàng:
Tre non đủ lá đan sàng nên chăng ?
- Đan sàng thiếp cũng xin vâng,
Tre vừa đủ lá, non chăng hỡi chàng ?
(Ca dao)
c2- Bài thơ “Bánh trôi nước” của Hồ Xuân Hương có máy lớp nghĩa?
Bánh trôi nước
Thân em vừa trắng lại vừa tròn,
Bảy nổi ba chìm với nước non.
Rắn nát mặc dầu tay kẻ nặn,
Mà em vẫn giữ tấm lòng son.
Hồ Xuân Hương
c3- Các em hãy đọc các ván bản dưới đáy để hiểu nghĩa tường minh và hàm ý
Chim họa mi
Chim họa mi là loài chim định cư khá phổ biến ở miền Bắc tới Đà Nẵng. Họa mi ưa sống ở các bãi cỏ, khu trồng hoa màu, những nơi có cây bụi nhỏ. Họa mi làm tổ trong các lùm cây nhỏ hay cặc lùm cỏ, mỗi lứa đẻ 3-4 trứng. Trong thời kì sinh sản, chim trống vừa bay vừa hót ríu rít; chim bay càng cao tiếng hót càng hay. Họa mi là loài chim có ích vì ăn các côn trùng nhỏ có hại cho nông nghiệp.
Họa mi là loài chim rất hiếu chiến. Trong thiên nhiên, mỗi con đực có một “lãnh thổ” riêng. Nếu một con đực khác xâm phạm vào lãnh thổ của mình, nó sẽ xông ra đánh đuổi cho đến khi kẻ địch phải bỏ chạy. Vì thế người ta thường nuôi họa mi để cho chúng “chọi” nhau.
Ở nước có 3 loài: họa mi nhỏ, họa mi đất ngực luốc, họa mi đất ngực đốm.
Lê Quang Long
(Từ điển tranh về các con vật)
Chim họa mi trong lồng
Tản Đà
Họa mi, ai vẽ nên mi
Trông mi mi đẹp, hót thì mi hay !
Ai đưa mi đến chốn này ?
Nước trong gạo trắng, mi ngày ăn chơi!
Lồng son cửa đỏ thảnh thơi,
Mi bay mi nhảy sướng đời nhà mi!
Nghĩ cho mi cũng gặp thì,
Rừng xanh mi có nhớ gì nữa không ?
Cái lưỡi
Một hôm, ông chủ bảo tên đầy tớ: “Mày ra bắt con lợn béo nhất chuồng, giết thịt, và xem cái gì ngon nhất thì đem về đáy cho tao!”
Anh đầy tớ vội đi ngay. Sau đó, lấy cái lưỡi lợn dâng cho ông chủ. Mấy hôm sau, muốn thử tên đầy tớ, lại bảo nó đi làm thịt con lợn khác và dặn đi dặn lại: “Xem có cái gì không ngon nhất thì đem vào cho tao!”. Mổ lợn xong, anh ta lại mang cái lưỡi vào dâng chủ.
Ông chủ quát: “Thằng này láo! Sao lần này mày lại đem lưỡi vào cho tao như lần trước?
- Thưa ông, cũng một cái lưỡi cả mà thôi, khi tử tế ra thì không có gì tốt cho bằng, nhưng khi độc ác thì lại không có gì xấu cho bằng!