* Khái niệm
Miêu tả là một phương thức biểu đạt khá thông dụng, được sử dụng nhiều trong giao tiếp bằng ngôn ngữ của con người, kể cả ngôn ngữ nói và ngôn ngữ viết.
Vậy văn miêu tả là gì ?
Văn miêu tả là loại văn nhằm giúp người đọc hình dung ra được những đặc điểm, tính chất nổi bật của một sự vật, sự việc, con người, phong cảnh,... làm cho những cái đó như hiện lên trước mắt người đọc. Qua văn miêu tả, người đọc không chi cảm nhận được về bề ngoài (màu sắc, hình dáng, kích thước, trạng thái,...) mà còn hiểu rõ được bản chất bên trong của đối tượng, sự vật.
Đây là đoạn văn miêu tả luỹ tre làng của Ngô Văn Phú :
"... Tre luỹ làng thay lá... Mùa lá mới oà nở, thứ màu xanh lục, nắng sớm chiếu vào trong như màu ngọc, đẹp như loại cây cảnh quần thể, báo hiệu một mùa hè sôi động. Thân tre cứng cỏi, tán tre mềm mại. Mưa rào ập xuống, rồi trời tạnh, mối cánh, chuồn chuồn đan cài trong bầu trời đầy mây xốp trắng. Nhìn lên những ngọn tre thay lá, những búp tre non kín đáo, ngây thơ, hứa hẹn sự trưởng thành, lòng yêu quê của con người được bồi đắp lúc nào không rõ !...
Dưới gốc tre, tua tủa những mầm măng. Măng chồi lên, nhọn hoắt như một mũi gai khổng lồ xuyên qua đất luỹ mà trỗi dậy. Bẹ măng bọc kín thân cây non, ủ kĩ như áo mẹ trùm lẫn trong lẫn ngoài cho đứa con non nớt. Ai dám bảo thảo mộc tự nhiên khống có tình mẫu tử ?..." (Trích Luỹ làng — theo Văn miêu tả và kể chuyện, NXB Giáo dục, 1996).
Còn đây là đoạn văn tả một người lao động trong tác phẩm của Ma Văn Kháng :
"A Cháng đẹp người thật. Mười tám tuổi, ngực nở vòng cung, da đỏ như lim, bắp tay, bắp chân rắn như trắc gụ. Vóc cao, vai rộng, người đứng thẳng như cái cột dá trời trồng.
Nhưng phải nhìn Hạng A Cháng cày mới thấy hết vẻ đẹp của anh... Tới nương, A Cháng mắc cày xong, quát một tiếng "mỗng" và bây giờ chỉ còn chăm chăm vào công việc. Hai tay Cháng nắm dốc cày, mắt nhìn thế ruộng, mắt nhìn đường cày, thân mình nhoài thành một đường cong mềm mại, khi đi bốn trái, lúc tạt qua phải theo đường cày uốn vòng theo hình ruộng bậc thang giống như một mảnh trăng lưỡi liềm. Lại có lúc được xá cày thẳng, người anh như rạp hẳn xuống, đôi chân xoài dài hoặc băm những bước ngắn, gấp gấp" (Người con trai họ Hạng - Ma Văn Kháng, theo Tiếng Việt 3, tập một, NXB Giáo dục, 2001).
Đọc hai đoạn văn trên, ta sẽ thấy rõ đặc trưng riêng của văn miêu tả. Bằng những hình ảnh sống động, các tác giả đã làm nổi bật từng đối tượng về cả vẻ bên ngoài lẫn bản chất bên trong. Đoạn văn của Ngô Văn Phú đâu chỉ gợi lên trước mắt ta hình ảnh luỹ tre làng đang thay lá với màu sắc, hình dáng, trạng thái cụ thể, mà qua đó còn gợi lên cả một sức sống tiềm tàng, kì diệu đang trỗi dậy, vươn lên của những thế hệ trẻ nối tiếp nhau đoàn kết, gắn bó, tồn tại cùng cuộc sống của con người Việt Nam từ đời này qua đời khác. Còn đoạn văn của Ma Văn Kháng đã khắc hoạ thành công chân dung của một chàng trai người dân tộc thiểu số. Từng đường nét ngoại hình, mỗi hành động cử chỉ đều toát lên vẻ ẹp khoẻ mạnh, dẻo dai và tinh thần lao động hăng say, nhiệt tình của chàng trai Hạng A Cháng.
Văn miêu tả rất phong phú, đa dạng nhưng có thổ quy về một số dạng văn miêu tả thường gặp như sau :
Văn tả đồ vật, loài vật, cây cối : đối tượng của dạng văn miêu tả này là thế giới đồ vật và thế giới thiên nhiên quanh ta. Đó là cái bàn, cái ghế, quyển sách, quyển vở, ngôi nhà. Đó là cây bàng, cây phượng, cây ổi, cây na trước ngõ hay trong vườn. Đó còn là những loài vật quen thuộc như chú gà trống, con mèo lười, đàn chim gáy,...
Văn tả người: Riêng ở dạng này cũng có nhiều kiểu nhỏ. Tả người nói chung (một em bé, một cụ già, một cô bán hàng,...); tả người trong một trạng thái hoạt động nhất định (em bé đang chơi đồ hàng, cô giáo đang chấm bài, cụ già đang tưới cây,...) ; tả người trong một tâm trạng nhất định (lo lắng, buồn phiền, vui mừng, háo hức, hồi hộp,...).
Văn tả cảnh : Bao gồm hai kiểu : Tả cảnh thiên nhiên (một cánh đồng lúa chín, một dòng sông, một đêm trăng đẹp, một làng quê yên ả thanh bình,...) ; tả cảnh sinh hoạt (một buổi lao động, một trò chơi, một đêm biểu diễn văn nghệ, một phiên chợ tết,...).