I - NỘI DUNG KIẾN THỨC CẦN NẮM VỮNG
1. Từ nhiều nghĩa
Trong tiếng Việt các từ sau đây là từ một nghĩa : học sinh, rau muống, rau cải, nhanh nhẹn, linh hoạt, cá rô, nam giới, khoai lang, dừa, máy ảnh, giai cấp, tôn giáo, Phật học, ôxi, axít, bồ hòn, bồ hóng,...
Ngoài các từ một nghĩa, trong tiếng Việt còn có hiện tượng một từ nhưng có nhiều nghĩa khác nhau.
Từ xuân có các nghĩa khác nhau trong các trường hợp sau đây :
- Mùa chuyển tiếp-từ đông sang hạ.
Ví dụ : Mùa xuân là tết trồng cây
(Hồ Chí Minh)
- Tươi đẹp.
Ví dụ: Làm cho đất nước càng ngày càng xuân.
(Hồ Chí Minh)
- Tuổi của một người.
Ví dụ: Ông ấy năm nay hơn sáu mươi xuân.
- Trẻ, thuộc về tuổi trẻ.
Ví dụ: Tuổi xuân chẳng tiếc sá chi bạc đầu.
(Tố Hữu)
Từ mắt có các nghĩa khác nhau trong các trường hợp sau đây :
- Cơ quan để nhìn của người hay vật.
Ví dụ : Thương ai con mắt lá răm
Lông mày lá liễu thương năm nhớ mười
(Ca dao)
- Chỗ lồi lõm, giống hình con mắt, mang chổi ở thân cây.
Ví dụ : Cây này nhiều mắt quá.
- Bộ phận giống hình những con mắt ở ngoài vỏ một số quả.
Ví dụ : Mắt na hé mở nhìn trời trong veo.
(Trần Đăng Khoa)
- Lỗ hở đều đặn ở các lỗ đan.
Ví dụ : Mắt lưới này to quá.
Vậy : Từ có thể có một nghĩa hay nhiều nghĩa.
2. Hiện tượng chuyển nghĩa của từ
Chuyển nghĩa là hiện tượng thay đổi nghĩa của từ làm cho từ có nhiểu nghĩa.
Sở dĩ có hiện tượng chuyển nghĩa của từ là vì trong quá trình phát triển của xã hội, nhiều sự vật hiện tượng mới ra đời, ngôn ngữ cũng phải phát triển theo để đáp ứng nhu cầu của cuộc sống. Trong quá trình phát triển của ngôn ngữ có hiện tượng tạo thêm nghĩa mới cho từ đã có sẵn để chỉ sự vật, hiện tượng mới. Hiện tượng này gọi là sự chuyển nghĩa tạo nên các từ nhiều nghĩa. Hiện tượng chuyển nghĩa của từ thể hiện quy luật tiết kiệm trong ngôn ngữ.
Trong quá trình chuyển biến về nghĩa của từ, nghĩa ban đầu làm cơ sở để hình thành các nghĩa khác gọi là nghĩa gốc. Các nghĩa được nảy sinh từ nghĩa gốc và có quan hệ với nghĩa gốc là nghĩa chuyển.
3. Phân biệt từ nhiều nghĩa với từ đồng âm
Từ đồng âm là những từ có vỏ ngữ âm giống nhau ngẫu nhiên. Giữa các từ đồng âm không có mối liên hệ nào về nghĩa.
Trong từ nhiều nghĩa, các từ ít nhiều có liên hệ với nghĩa gốc. Cụ thể là giữa nghĩa gốc và các nghĩa chuyển đều có ít nhất một nét nghĩa chung trùng với một nét nghĩa của nghĩa gốc.
Ví dụ:
- Con chào bọ mẹ.
Trường hợp này bọ là cha, bố.
- Giết bọ cho chó.
Trường hợp này bọ là con bọ chét.
Ở ví dụ này, bọ là hiện tượng đồng âm.
Ví dụ 2:
- Đầu tôi to và nổi từng tảng, rất bướng.
(Tô Hoài)
Trường hợp này đầu có nghĩa là bộ phận chủ chốt, ở trên hết hoặc trước hết, có chứa bộ óc của người hay vật. Đây là nghĩa gốc từ đó nảy sinh ra các nghĩa khác.
Các nghĩa của đầu ở trong : đầu bãi, đầu đề, đi đầu, hàng đầu, cứng đầu, mụ đầu,... đều có liên hệ với nghĩa gốc. Đây là từ nhiều nghĩa.
4. Nghĩa trong câu của từ
Nghĩa của từ chỉ được bộc lộ cụ thể khi quan hệ với các từ trong câu.
Ví dụ : - Trong câu :
Đôi mắt em nhìn hay chớp lửa đêm đông ?
(Tố Hữu)
từ mắt có nghĩa là: cơ quan để nhìn của người hay động vật. Đây là nghĩa gốc.
Trong câu :
Cây mía này mắt thưa lắm.
từ mất có nghĩa là : chỗ lồi lõm, giống hình con mắt, mang chồi ở thân cây.
Trong câu :
Mắt na hé mở nhìn trời trong veo.
(Trần Đăng Khoa)
từ mắt có nghĩa là: bộ phận giống hình con mắt ở ngoài vỏ một số quả.
Rõ ràng muốn hiểu được nghĩa cụ thể của từ trong câu ta phải liên hệ với các từ khác trong câu và ý chung của câu.
Trong tác phẩm văn học, một từ nhiều khi được hiểu theo cả nghĩa gốc lẫn nghĩa chuyển, tạo ra những khám phá, những nhận thức bất ngờ, thú vị cho người dọc.
Đoạn thơ sau đây trong trường ca Nước non ngàn dặm của Tố Hữu là một ví dụ :
Con thuyền rời bến sang Hiên
Xuôi dòng sông Cái, ngược triền sông Bung
Chập chùng thác Lửa, thác Chông
Thác Dài, thác Khó, thác Ông, thác Bà
Thác, bao nhiên thác, cũng qua
Thênh thênh là chiếc thuyền ta trên đời.
Hình ảnh thuyền trong đoạn thơ là hình ảnh độc đáo, một chi tiết nghệ thuật đặc sắc. Mở đầu đoạn thơ là hình ảnh một con thuyền cụ thể xuôi ngược trên các dòng sông cụ thể. Gặp thác, thuyền biến mất, chỉ còn thác và quyết tâm vượt thác. Lúc đầu còn là những con thác cụ thể, đếm được : thác Lửa, thác Chông, thác Dài, thác Khó, thác Ông, thác Bà. Thác ngày càng nhiều đến nỗi không đếm được thì quyết tâm vượt thác càng cao :
Thác, bao nhiêu thác, cũng qua
Khi qua khỏi thác ghềnh, chiếc thuyền lại hiện ra nhưng thuyền ở đây không còn là thuyền cụ thể. Do kết hợp với trên đời mà thuyền được chuyển sang tầng ý nghĩa khác : nghĩa hình tượng (con thuyền cách mạng), đã đưa đến một nhận thức mới mẻ, bất ngờ, độc đáo cho người đọc. Từ nhận thức mới mẻ này, người đọc bất giác cảm thụ được các nghĩa hình tượng khác trước đó trong đoạn thơ.
II - BÀI TẬP
1. Các từ sau đây là từ một nghĩa hay nhiều nghĩa, vì sao ?
a) Kim loại, pháp luật, triết học, bồ hòn, khoai tây, rau cải, cá chép, phốt pho, kẽm, mía.
b) Võ Thị Sáu, Dốc Miếu, Khe Sanh, Cồn Tiên, Trần Phú, Cầu Treo, Cửa Tùng, Hà Nội.
2. Xác định và giải thích nghĩa gốc và nghĩa chuyển của từ mũi trong các câu sau :
a) Trùng trục như con chó thui
Chín mắt chín mũi chín đuôi chín đầu
(ca dao)
b) Mũi thuyền ta đó, mũi cà mau
(Xuân Diệu)
c) Quân ta chia làm hai mũi tấn công
d) Tôi đã tiêm phòng ba mũi.
3. Trong đoạn trích sau đây từ đường có những nghĩa nào ? Hãy giải thích nghĩa của các từ đường có trong đoạn thơ:
Nghìn năm nửa lạ nửa quen
Đường xuôi về biển đường lên núi rừng.
Bàn chân đặt lại bàn chân
Tóc xanh rơi mọc mấy tầng cỏ may
Lưới đường chằng chịt trên tay
Trời ghi định mệnh tháng ngày lao đao
Từ nơi vầng trán thanh cao
Buồn vui chi cũng hằn bao nếp đường
Bây giờ tóc đã thành sương
Tìm đâu thấy lại nẻo đường tuổi thơ
Ước mơ chi để mà mơ
Bến bờ cũng chỉ bến bờ xa xăm
Con đường lên dạo cung trăng
Xưa là hư ảo nay gần tấc gang
Sao đường ở giữa thế gian
Người không mở được lối sang với người.
(Lê Quốc Hán - Lời khấn nguyện)
4. Hãy giải thích nghĩa các từ mặt trong các câu thơ sau của Nguyễn Du. Các nghĩa đó có nghĩa nào là nghĩa gốc hay không ?
- Người quốc sắc kẻ thiên tài
Tình trong như đã mặt ngoài còn e.
-Sương in mặt tuyết pha thân
Sen vàng lãng đãng như gần như xa.
-Làm cho rõ mặt phi thường
Bấy giờ ta sẽ rước nàng nghi gia.
-Buồn trông nội cỏ dầu dầu
Chán mây mặt đất một màu xanh xanh.
5. Hai em học sinh tranh luận với nhau. Một em nói:
- Từ cày chỉ có một nghĩa là chiếc cày thôi.
Một em khác nói:
Không phải đâu, từ cày còn có nghĩa là chỉ hoạt động cày ruộng. Vậy là từ cày có hai nghĩa cơ
Theo em, hai bạn nói đã đúng chưa ? Từ cày còn có nghĩa nào nữa không ?